Zapobieganie (prewencja) raka szyjki macicy składa się z dwóch etapów:
- prewencja pierwotna – unikanie zakażenia HPV ,szczepionki profilaktyczne
- prewencja wtórna – badanie cytologiczne, testy na obecność HPV.

Prewencja pierwotna –  dostępne są szczepionki profilaktyczne.Nie są one skuteczne w eliminacji już istniejącego zakażenia HPV (4,5).

Prewencja wtórna:
- badanie cytologiczne wg Papanicolau (1933 rok wprowadzenia)
- badanie cytologiczne wg Betesda 2001 – obecny standard
- tzw.cytologia płynowa -ThinPrep

Badanie cytologiczne polega na pobraniu za pomocą szczoteczki rozmazu z szyjki macicy na szkiełko podstawowe. Po odpowiednim utrwaleniu i zabarwieniu rozmaz cytologiczny podlega ocenie mikroskopowej.Oceniane są złuszczone  komórki ,czy są prawidłowe, czy patologiczne . Wynik badania podawany jest w oparciu o klasyfikację Papanicolau  lub system Bethesda 2001.

Nawet najlepiej wykonane badanie cytologiczne cechuje się dużą ilością wyników fałszywie ujemnych (czułość 73% - 75%). Oznacza to, iż wynik cytologii jest prawidłowy, mimo tego, że w rzeczywistości są zmiany patologiczne na szyjce.
Przekładając na liczby: na 100 pacjentek z prawidłowym wynikiem cytologii, w rzeczywistości 25 z nich ma zmiany na szyjce. Widoczne w badaniu cytologicznym komórki zwane „koilocytami” towarzyszą infekcji HPV nie są jednak zmianami charakterystycznymi. Cytologia nie umożliwia rozróżnienia infekcji HPV typami wysokiego ryzyka onkogennego (groźnymi) od infekcji HPV niskiego ryzyka onkogennego.
W badaniu kolposkopowym można potwierdzić infekcję HPV z większą czułością i jest metodą uzupełniającą dla cytologii.

Cytologia płynowa umołżliwia uzyskanie jednorodnego,jednowarstowego rozmazu komórek ,dzięki czemu jest łatwiejszy do oceny i można zastosować sytemy cyfrowej analizy obrazu.

Testy na obecność DNA HPV:
- Hybryd Capture (HC2) firmy Digene
- PCR (polymerase chain reaction) test Amplicor firmy Roche

Podział wg Papanicolau jest następujący:

• Grupa I w rozmazie stwierdza się prawidłowe komórki powierzchownych warstw nabłonka wielowarstwowego płaskiego szyjki macicy i komórki gruczołowe z kanału szyjki.

• Grupa II w rozmazie obok komórek stwierdzanych w grupie I-szej, widać liczne komórki zapalne oraz komórki pochodzące z procesów regeneracyjnych.

• Grupa III ( podgrupa A lub B ) w rozmazie widoczne są komórki z cechami dyspazji (nieprawidłowe), które mogą być wynikiem stanu zapalnego.

• Grupa IV w rozmazie stwierdza się komórki o cechach raka płaskonabłonkowego przedinwazyjnego.

• Grupa V w rozmazie stwierdza się komórki nowotworowe odpowiadające rakowi naciekającemu szyjkę macicy.

Klasyfikacja nieprawidłowości komórek nabłonkowych w systemie Bethesda 2001.

Komórki nabłonka płaskiego:

• atypowe komórki nabłonka płaskiego (ASC)

• o nieokreślonym znaczeniu (ASC-US)

• zmiany śródnabłonkowe nabłonka płaskiego małego stopnia (LSIL), dużego (HSIL-ASC-H)

• zakażenie ludzkim wirusem brodawczaka (HPV)

• śródnabłonkowa neoplazja (nowotworzenie) (CIN I)

• dyspazja średniego i dużego stopnia (CIN II i CIN III), rak płaskonabłonkowy.

Inne elementy znajdujące się w rozmazach cytologicznych pobranych z tarczy szyjki macicy:

• fizjologiczna flora pochwy - pałeczki kwasu mlekowego

• flora bakteryjna zewnątrzpochodna, najczęściej dostająca się do pochwy w czasie stosunku - dwoinki rzeżączki, leptothrix,actinimyces

• pierwotniaki - rzęsistek pochwowy

• grzyby - candida albicans

• wirusy - Herpes simplex (HSV) wirus opryszczki,

• wirus Human Papilloma (HPV) wirus brodawki ludzkiej - typy onkogenne są przyczyną raka szyjki macicy, nie onkogenne powodują kłykciny sromu i pochwy.

• chlamydie - powodujące zapalenie szyjki i błony śluzowej macicy